Кытысь пондӧтчис. Империялӧн история йылысь пасйӧд. Коми

Кытысь пондӧтчис. Империялӧн история йылысь пасйӧд — тайӧ «Эхо»-лӧн удж, мый висьталӧ сы йылысь, кыдзи ыдждӧдчис империя да мый вӧчсис войтырыскӧд, кодъяс лоины сылӧн юкӧнӧн. Тайӧ пасйӧд визьын ми сёрнитам комияс, тотараяс, башкиръяс, черкесъяс, карелъяс да Чукоткаса войтыръяс йылысь.

---

Коми му колонизируйтӧм история ёна йитчӧма христианство локтӧмкӧд. Коми муын христианство да важ эскӧм сорласьӧмсӧ казялӧма Питирим Сорокин. Тайӧ вӧлі вит гӧгӧр нэм мысти сы бӧрын, кор христианство медводдзаысь петкӧдчис тайӧ муясын.

Сорокин, Коми муысь петлӧм морт, воліс сэтчӧ 1911 воын. Сэки сійӧ вӧлі на Петыркарса университетын велӧдчысьӧн, чукӧртіс материалъяс туялан гижӧдлы.

Сійӧ интересӧн видзӧдлӧма чужӧм, кӧлысь да кулӧм пасйӧмъяс бӧрся. Гижалӧма йӧзкостса сьыланкывъяс, ветлӧмала сэтчӧс йӧзкӧд вӧравны да гижалӧма налысь сёян-юансӧ.

Сылы шензьӧдана вӧлі на, мый сійӧ шуас «тотемизм да анимизм колясъясӧн», вӧр-ва ловъясӧ да наӧн йӧзсӧ видзӧмӧ эскӧм.

Шуам, коми морт вермӧма и православнӧй вичкоын енлы юрбитны, и бурдӧдысь дорӧ ветлыны, и — мед мыйсюрӧ оз ло — ветлыны «тӧдысь» дінӧ — сідз шусяна «колдун» дорӧ.

Нӧшта на лов йылысь мӧвпъяс. Кыдзкӧ быттьӧ ставнас Кристосӧ эскӧм серти: рай, ад, Ыджыд суд. Но такӧд орччӧн на водзӧ олӧма кулӧмаяслы кевмысьӧм.

Коми мортлы кулӧмыслӧн лов вермӧма ӧтпырйӧ лоны и Енэжын, и му вылын, и тыдавтӧг матыссаясыскӧд орччӧн.

Кулӧмаясӧс казьтылісны пызан сайын. А мутасъясын на кольӧмаӧсь чукӧрттӧм видзьяс — медым «вердны» кулӧмаясӧс.

Гижӧдын, кӧні том Питирим Сорокин висьталӧма коми войтырлӧн тайӧ кык нога эскӧм йывсьыс, сійӧ шуӧма «Талунъя зыряна».

«Зыряна» кыв — роч. Тадзи Роч империяын да ССРС-лӧн пондӧтчан кадас шулісны коми войтырӧс. Асьныс найӧ шуӧны асьнысӧ «коми», мый вежӧртӧ «йӧз», «морт» либӧ «войтыр».

***

Коми войтырлӧн историяыс пондӧтчӧма куим сюрс во сайын

Урал изъяссянь рытыввылын, кӧні ӧні сулалӧ Коми Республика, овлӧмаӧсь йӧз, кодъясӧс сёрӧнджык шуасны перым войтырӧн. Найӧ сёрнитлӧмаӧсь важ перым кывйӧн.

Кадӧн тайӧ войтырыс пондӧма паськавны. Кутшӧмкӧ юкӧн мунӧма войвылӧ — наысь артмӧмаӧсь комияс. Мӧд юкӧн колис лунвылӧджык — налӧн ныв-пиян лоисны перым комиясӧн. А кодъяс мунӧмаӧсь на водзӧджык лунвылӧ, лоӧмаӧсь удмуртъяслӧн пӧль-пӧчьясӧн.

Важ войтырлӧн «перым» нимыс кадӧн кутіс вежӧртны став налысь олан муяссӧ. Рочӧн сiйӧс шуасны Пермь.

Тайӧ кадӧ, кор артмисны коми, перым коми да удмуртъяс, кор найӧ лэптісны каръяс да сӧвмӧдісны кипод уджсӧ, ылын рытыввылын пондіс артмыны Важ Роч канму.

Кор комияс медводдзаысь паныдасисны славянъяскӧд — тӧдтӧм. Но роч гижӧд ӧшмӧсъясын найӧ петкӧдчӧны XII нэмын. «Повесть временных лет»-ын найӧс казьтывлӧны войтыръяс костын, кодъяс сетлісны вуз-вот Роч мулы. Тыдалӧ — куясӧн.

Шӧр нэмъясын пемӧс ку донъялісны зарни донӧн. Европаын изкаръяс вӧлісны кӧдзыдӧсь. Шонтӧмыс — лёкӧн. Тӧдчана йӧзлы колісны куъясысь паськӧмъяс, медым эз кынмавны.

Куяс вылӧ корӧмыс вӧлӧма зэв ыджыд, сы понда Роч муын сiйӧ лоӧма сьӧм кодьӧн. Мукӧд куяслӧн нимъясна вӧлі шуӧны мукӧд сьӧмпассӧ. Шуам, тулан (куница) сетіс нимсӧ «куна» сьӧмпаслы.

Роч княжествояс пондӧмаӧсь венласьны войвыв муясысь вуз-вот чукӧрӧм позянлун понда. Коми му вӧсна кутісны вермасьны Ростов да Ыджыд Вылькар (Новгород). Мукӧд дырйи тайӧ вайӧдлӧма тышъясӧдз.

Кыдзи сэтчӧс йӧз паныдалісны мукӧд муысь локтысьясӧс? Кытшов юӧръяс унатор йылысь висьталӧны. Тӧдчӧ, мый Вылькар (Новгорд) кыкысь ыстывлӧма делегация — ӧтикыс вузасян, мӧдыс военнӧй. Кыкнаннысӧ вийӧмаӧсь.

Та бӧрын Коми му вӧсна вермасьӧмӧ пырӧдчис Мӧскуа.

XIV нэмын роч княжествояс вӧлӧмаӧсь Зарни орда улын да мынтлӧмаӧсь сылы вуз-вот. Тайӧ вуз-вотсӧ чукӧртны индылісны медшӧр князьлы — сiйӧс индӧма ордаса хан.

Кор титулсӧ босьтіс мӧскуаса князь Иван Калита, сійӧ корис Вылькарлысь (Новгородысь) унджык мынтысьӧм. Мӧвпыс вӧлӧма сыын, мый Вылькарлы (Новгородлы) ковмас чукӧртны унджык ку, и сійӧ чукӧртас тайӧ кусӧ Коми войтырлӧн муясын.

Тайӧ лои вуж выйӧн вежсян кадӧн. Вензьӧм помӧн лои, мый коми муясысь вуз-вот чукӧртан позянлун вуджӧма Вылькарсянь (Новгородсянь) — Мӧскуалы.

Медводз роч княжествоясысь йӧз этшаӧн вуджлӧмаӧсь Коми муӧ. Найӧс медсяджык ыштӧдісны куясыс. Му доръясын чужлӧмаӧсь манастыръяс да каръяс, шуам, Югдін (Ыджыд Устюг), но тайӧ вӧлі сӧмын медводдза воськов. Сэсся нин, ставыс пондіс ёна вежсьыны.

***

XIV нэм помын вичкоса велӧдысь Степан Крап мӧдӧдчӧма Коми муӧ, медым вуджӧдны сэтчӧс войтырӧс Кристосӧ эскӧмӧ.

Мунтӧдзыс на сійӧ ветлӧма Мӧскуаӧ, кытӧн вичкоса веськӧдлысьяссянь босьтӧма ас уджыслы вынсьӧдӧм.

Но сӧмын вынсьӧдӧм кыв вӧлӧма этша. Мӧскуаса князь Дмитрий, кодӧс ми ӧні тӧдам Дмитрий Донской нимӧн, сетӧма сылы видзчысяна гижӧд. И, тыдалӧ, эз сӧмын гижӧд. Бура кӧ, нуӧдӧм вылӧ сійӧ сетӧма на сылы чера-пурта котырӧс.

Вичкоса велӧдысьлӧн да князьлӧн могъяс вӧлісны ӧткодьӧсь — Коми му вылӧ ыджыдалӧмсӧ паськӧдӧм. Но налӧн мӧвпъясыс торъялісны. Степан зільӧма вуджӧдны вужвойтырӧс православиеӧ. Князь Дмитрий кӧсйис ӧтувтны ас улас мутас, мый вӧлӧма куясӧн озырӧн.

Сэтчӧс войтыр водзсасис Степанлы. Найӧ креститчыны эз кӧсйыны. Йӧзыс кутчысисны ас эскӧмъясӧ, а тӧдысьяс да юралысьяс зіля мунісны паныд выль эскӧм паськалӧмлы. Гӧгӧрвоана, мый выльтор локтӧм вӧсна найӧ вӧлі воштіӧны ассьыныс вынсӧ. Но Степан водзӧ нуӧдіс ас уджсӧ. Чера-пурта котырӧн отсӧгӧн сійӧ пондіс тэчны дзоньтасъяс да вичкояс: роч колонизациялы подув.

Степанлӧн лоткӧмын медтӧдчанаторъясысь ӧти — сылӧн паныдасьӧм сэтчӧс тӧдысь Памкӧд.

Пам чайтліс, мый локтысьяссянь бурсӧ виччысьны оз ков. Степан висьталic, мый сёрнитӧ збыльтор нимсянь.

Сёрӧнджык Степан да Пам костын паныдасьӧмыс сорласис мойдъяскӧд.

Колис висьт, кыдзи Степан да Пам сёрнитчисны пырны биӧ, да сэсся — уявны йи улын. Тасянь ми пондім ассьыным петас.

Тайӧс вермӧма вӧчны пӧ сӧмын Степан, а Пам быттьӧкӧ повзьӧма да эновтӧма чужанiнсӧ. Но буракӧ, Пам мунӧма абу яналӧм понда, а медым ас котырас чукӧртны тышкасьысьясӧс — да локтысьяслы водзсасьны.

Кадӧн Степанлӧн пертасыс кутіс сорласьны мойдъяскӧд. Сылы кутісны сетны-мӧвпавны ен вынъяс.

Вичко ӧшмӧсъяс гижӧны, мый медводз Степан эскӧдіс кывӧн. Но вояс мысти вуджис чорыдджык уджъясӧ: кутіс жуглыны кевманiнъяс, керавны вежа пуяс, сотны пуенъяссӧ.

Мукӧд йӧзыс кутісны босьтны выль эскӧмсӧ. Христианство сорласис важ эскӧмкӧд. Мутасын артмис выль вичко овмӧс — епархия. Сыӧн кутіс веськӧдлыны ачыс Степан, босьтіс князьсянь вичкоса да веськӧдлан вын. Сійӧ вӧчис мӧскуаса князьӧс вежысьлысь уджсӧ.

Сійӧ отсаліс йӧзлы быдтас артмытӧм воясӧ, ёнмӧдіс дорйысьӧмсӧ мукӧд муясысь локтысьяссянь. Степанлӧн вӧрӧгъясӧн лоиcны важ эскӧма орчча котыръяс. Висьт серти, ӧтчыд найӧс вайис Пам, кодi век на сулаліс паныд выль оланноглы.

Степан, кыдзи асшӧр князь моз, нуӧдіс сёрни мукӧд муяскӧд. Шуам, сійӧ сёрнитліс Вылькаркӧд (Новгородкӧд): республика дӧзмаліс тайӧ мутасын Мӧскуалӧн вынасьӧм вылӧ. Но Степан вермис бурӧдз сёрнисӧ вайӧдны.

Куліс Степан Мӧскуаын. Эм мӧвп, мый сійӧс виисны сылӧн быдмысь вын понда.

Сёрӧнджык Роч православнӧй вичко шуис сійӧс вежа мортӧн Перымса Степан ним улын — сэки Роч муын коми муяссӧ нимтӧм серти. Тадзи сійӧ и пырис история небӧгъясӧ.

Степанӧн эскӧм вайӧмыс вӧлі сӧмын коми му колонизируйтӧм пондӧтчӧмӧн. Тайӧ водзӧ муніс нэмъяс чӧж, но Перым му вылын Роч канму паськалӧмыс эз дугды.

Колис куим нэм гӧгӧр христианство вайӧмсянь. Коми муын ку судзӧдӧмыс кутіс бырны. Сэки казакъяс пондісны вуджавны Урал из сайӧ. Пондіс Сибыр босьтӧм.

Коми войтыр, кодi вӧлi нин Мӧскуа улын, пырис тайӧ ыджыд уджӧ. Комияс нэмъяс чӧж ветлісны Урал сайӧ: вӧравлісны, вузасисны ханты да манси войтыркӧд, корсюрӧ тышӧ пырлісны муяс вӧсна. Найӧ бура тӧдісны мутасcӧ да кывъяссӧ. Та понда лоины зэв коланаӧсь казак котыръяслы: кыдзи туй петкӧдлысьяс да вуджӧдысьяс.

Мыйла комияс пондісны мунны Сибырӧ да отсавны рочьяслы выль муяс восьтӧмын? Быдӧнлӧн вӧлі аслас помкаыс. Кодкӧ кӧсйис уджавны сьӧм вӧсна, кодкӧ — сӧмын аддзыны мыйкӧ выльтор. А нӧшта ёна тӧдчис поводдя.

Сэки олысьяс тӧдлісны Дзоля йиа кад йылысь — кузь кӧдздӧдӧмъяс, уна артмытӧм быдтас вояс да мукӧд шогъяс. Комияслы и сідз сьӧкыд вӧлі овны сьӧкыд поводдяын, а лоис нӧшта на сьӧкыдджык.

Ты понда унаӧн мӧвпалісны сьӧкыд туй йылысь — асыввылӧ, Сибырӧ, нянь да выль оланiн корсьӧмла.

«Сибырӧ нянла муна» — шулісны коми мунысьяс.

Комияс мунлісны аскотыръясӧн. Корсюрӧ лэптылісны дзонь сиктъяс. Тайӧ мунысьяслӧн ныв-пиян олӧны Сибырын талунӧдз.

***

XX нэм пондӧтчигӧн Вӧлӧгдаӧ воліс Юрьё Вихман. Сійӧ вӧлі россияса туялысьӧн-лингвистӧн, финн войтыр вужъяса.

Сійӧ воліс Роч войвылӧ, медым туявны коми кыв. Медся ёна сійӧс ыштӧдіс важ коми гижӧд — Анбур. Вихман кӧсйис аддзыны сы отсӧгӧн гижӧм гижӧдъяс.

Вӧлӧгдаын сійӧ кутіс лача фотосерпасавны гижӧдъяссӧ «Вежа Троица» важ енпӧв вылысь. Чайтлісны, мый тайӧ коми кывъя медваж гижӧдъясысь ӧти, коді гижӧма Анбурӧн.

Чайтӧны, мый тайӧ енпӧвсӧ гижӧма ачыс Перымса Степан. Сійӧс на шуӧны коми гижӧд лӧсьӧдысьӧн.

Степан вӧлі велӧдчӧм вичкоса уджалысьӧн. Сійӧ тӧдіс грек, славян кывъяс да, мукӧд юӧр серти, коми кыв на — либӧ чужӧмсяньыс, сы понда, мый сылӧн мамыс вӧлӧма коми, либӧ велӧдӧма сёрӧнджык.

Вичкоса висьт серти, сійӧ «козьналіс» комиъяслы гижӧд, лӧсьӧдіс сійӧс грек да славян алфавит подув вылын. «Анбур», выль алфавитлӧн ним, артмӧма сылӧн медводдза шыпасъяс серти. Кыдзи роч кывйын «азбука» кыв артмӧ «аз» да «буки» шыпасъясысь.

Степан удитіс вуджӧдны Анбур вылӧ медшӧр вежа небӧгъяс да вичкоын лыддьысян гижӧдъяс. Но вӧлi-ӧ сійӧ медводдзаӧн, кодi кутіс гижны коми сёрни?

Туялысьяс ыдъясьӧны, мый сійӧ лӧсьӧдіс гижӧдсӧ нинӧмсянь. Буракӧ, комияслӧн вӧлӧма нин гижӧд панӧсыс. Тыдалӧ, Степан эз «мовпышт» гижӧдсӧ, а сӧмын ӧтувтiс да кокньӧдіс войтырлы тӧдса нин пасъяссӧ кывлы колананогӧн. Подулӧн сійӧ вермис босьтны пасъяс.

Тайӧ вӧліны коми рӧдвуж пасъяс. Йӧз вӧдитчӧны наӧн, медым пасйыны аскотыр эмбурсӧ: гортса эмбур, чери кыян кӧлуй. Наӧн жӧ пасъялісны ассьыныс вӧраланiнъяссӧ. Тайӧ вӧраланiнъяссӧ шулісны лэч туйясӧн.

Вӧралӧм — коми олӧмлӧн медшӧр юкӧн. Сьӧкыд войвыв поводдяын тайӧ вӧлі эз сӧмын удж, а олӧм да культура юкӧн. XX нэмӧдз вӧралӧм уналы вӧлі медшӧр уджӧн.

Комияс бура пыдди пуктылісны пемӧсъясӧс. Найӧ эскисны, мый пемӧсыс сетӧ ассьыс олӧмсӧ морт вӧсна, и таысь колӧ аттьӧавны. Та понда вӧдитчисны пемӧслӧн став юкӧнъясӧн: яйсӧ сёйисны, кусӧ — паськӧм вылӧ, лыяссӧ — понъяслы.

Сэтчӧс войтыр дорысь, роч локтӧмаяс унджыксӧ вӧравлісны ку вӧсна, а кольӧмторсӧ шыбиталісны. Коми мортлы тайӧ эз вӧв позянаӧн: вӧралӧм вӧлі эз озырлун вӧсна, а олӧм да вӧр-вакӧд ӧтув олӧм вӧсна.

Вӧр-ва да пемӧсъяс дiнӧ вежа видзӧдласыс лӧсьӧдіс чорыд индӧдъяс. Вӧр да пемӧсъяс эз вӧвны сӧмын ресурсӧн, найӧ вӧліны олӧмлӧн тӧдчана юкӧнӧн. Эз позь сӧмнын лыйлыны пемӧссӧ, сылысь кулӧмсӧ коліс босьтны пыдди пуктӧмӧн. Вӧравны позьис сӧмын ас му вылын — ас лэч туй вылын — коді вӧлі пасъялӧма родвуж пасӧн.

Туялысьяс мӧвпалӧны, мый Степан эз вермы висьтавны, мый Анбур подулӧн босьтіс пасъяс. Вичко эз бура видзӧд важ эскӧм пасъясӧн вӧдитчӧм вылӧ вежа небӧгъяс вуджӧдӧм дырйи. Тӧдмалісны кӧ вичкоса веськӧдлысьяс, мый вӧчис Степан, вермисны cійӧс мыждны.

Ас ветлӧм-мунӧмын Юрьё Вихман аддзис ӧткымӧн Анбурӧн вӧчӧм гижӧд. Казьтылӧм «Вежа Троица» кындзи, сійӧ аддзис гижӧд «Вежа Лов Лэччӧм» енпӧв вылысь. Нӧшта на аддзис да туяліс «зырянскӧй азбука» да вичкоын лыддьысян юкӧн коми кывйӧн.

Тайӧ ставыс, мый вӧлі тӧдса важ коми гижӧд йылысь XX нэм пондӧтчигӧн. Колонизируйтӧмсянь кольӧм нэмъясӧн кыв ёна вежсис.

Коми — тайӧ фин-йӧгра котырӧ пырысь кыв, мӧд ногӧн кӧ, сійӧ йитчӧ финн, маддяр да, дерт, удмурт кывъяскӧд, коді сылы лоӧ медся матысса кывйӧн мукӧдсьыс.

Кывйыслӧн подув лексикаыс финн-йӧгра, но колӧ на пасйыны, мый сылӧн сӧвмӧм вылӧ ёна тӧдчисны на мукӧд войтыръяс. Гижӧд чужтӧдз да ёна водзджык славянакӧд тӧдмасьтӧдз ӧнія комияслӧн важ пӧль-пӧчъяс тӧдлісны, шуам, индо-иран войтыръяс.

Насянь коми кывйын кольӧмаӧсь сэтшӧм подув кывъяс, кыдзи, нянь (фарси nān), и «дас» (хинд. das). Кывлӧн история мунӧ зэв джуджыд важлунӧ.

Лыддьыссьӧ, мый коми анбур, чужис 14 нэмын Стефан Пермский отсӧгӧн да вӧлі подулавсьӧ коми рӧдвуж пасъяс вылын. Медводзсӧ сэні вӧлі 24 шыпас, но мукӧд документъяс серти шыпасыс вӧлі пыр унджык.

Шуам, Николай Карамзин аслас «Российскӧй государстволӧн историяын» вайӧдӧ «Зырянскӧй азбука», кӧні шыпасыс 27, на пиысь 24 — подув да 3 — содтӧд.

Кадӧн анбурыс лоис ассяма тайнописьӧн. Сійӧс тӧдісны зэв этшаӧн, та вӧсна сійӧ эз ёна паськав. Тайӧс эскӧдіс и финн туялысь Юрйӧ Вихман XIX нэм помын. Бӧръя сё сайӧ воӧн аддзӧмаӧсь анбурӧн гижӧм некымын выль гижӧд, но тайӧ век на зэв этша. Анбур медсясӧ вӧдитчысны кӧнкӧ даскӧкъямысӧд нэмӧдз, а сэсся сійӧ позьӧ шуны дзикӧдз бырис вӧдитчӧмсьыс.

Выльысь коми гижӧд ловзис сӧмын дасӧкмысӧд нэм локтӧмӧн. Велӧдысь Алексей Флёров да сылӧн велӧдчысь Филипп Козлов лӧсьӧдісны «Зырянскӧй грамматика».

Найӧ эз кутны думыштны мыйкӧ сьӧкыдтор, а босьтісны роч алфавит да неуна лӧсьӧдыштісны сійӧс коми кывлӧн шыяслы.

Налӧн уджын вӧліны торкалӧмъяс, но медшӧрыс — мый коми кывлы лои тӧжд. Но официальнӧя тайӧ грамматикасӧ сідзи и эз вынсьӧдны.

Мӧд тӧдчана воськов лои революция бӧрын нин, сюрс ӧкмыссё дас кӧкъямысӧд воын. Сэки сӧветскӧй власть отсаліс национальнӧй кывъяслы. Школаын велӧдысь Василий Молодцов лӧсьӧдіс дзик выль анбур.

Подув пыдди сійӧ босьтіс роч да латин шыпасъяс, но торъялысь коми шыяслы содтіс некымын ассьыс, вӧвлытӧм пасъяс.

Сэки веськӧдлысьяслы мӧвпыс сэтшӧма воис сьӧлӧм вылас, мый Молодцовлысь анбурсӧ вынсьӧдісны кыдзи официальнӧйӧс.

Эзджык. Сюрс ӧкмыссё кызьӧд воясӧ Комиын муніс сідз шусяна «зырянизация»: Молодцов анбурӧн лэдзалісны небӧгъяс да газетъяс, сы вылӧ вуджӧдавлісны официальнӧй документъяс. Но комынӧд воӧ, Сталинлӧн власьт ёнмӧмӧн ставыс вежсис.

Медводз СССР-са ичӧт войтыръяслысь кывъяссӧ тшӧктісны вуджӧдны латиница вылӧ. Латин алфавит пыртӧм бӧрын пыр артмис сьӧкыдлун гижӧмын да печатьын.

Та дырйи меставывса йӧзлысь либӧ туялысьъяслысь видзӧдлассӧ некод эз юасьлы — став вежсьӧмъяссӧ вайӧдісны вылісянь.

1935 воын Молодцовлысь анбурсӧ недыр кежлӧ бӧр вынсьӧдлісны, но сюрс ӧкмыссё комыд кӧкъямысӧд воын нин сійӧс бара бырӧдісны. Сы пыдди пыртісны роч кириллица кык содтӧд шыпаса анбур. Сійӧн и эм Комиын талунӧдз.

Уна туялысь ӧти кывйӧ воны, мый Молодцовлӧн анбурыс медбура петкӧдліс коми кывлысь став торъялысь шыяссӧ. Но аслыспӧлӧслун боксянь важся Анбуралӧн бӧр воӧмыс эськӧ видзӧдчӧ зэв интереснӧя. А эстетика боксянь кӧ видзӧдны, да гӧгӧрвоӧмӧн мый фонетика серти коми кыв рытыввыв-славяна кывъяс кодь, лӧсялас и Латинпас. Но, сы вӧсна мый став сьӧкыдлуныс алфавитъяскӧд вӧлі сы кадӧ мый и йӧзлы медся шогаӧдана сталинскӧй репрессияяскӧд, ме чайта мый бурджык дерт кольны талунъя рочнога анбурсӧ, код вылын зэв нин уна быдсяма материал лӧсьӧдӧма да водзӧ на лӧсьӧдсьӧ.

37 воын арестуйтісны Вениамин Тимофеевич Чисталёвӧс. Сійӧс мыждлісны шпионажын да контрреволюционнӧй уджын.

Сійӧс мыждісны пукавны куим во вылӧ. Мыж вынсьӧдӧм бӧрын регыдӧн сійӧ куліс тюрмаса больничаын.

Тима Вень, тадзи Вениамин Чисталёвӧс шулісны комиӧн, эз вӧв политикӧн, либӧ канмуса уджалысьӧн. Ӧні ми сійӧс эськӧ шуам кыв дорйысьӧн.

Чисталёв вуджӧдліс роч да европаса классикъясӧс коми кыв вылӧ. Гижис сы вылын кывбуръяс да проза. Лӧсьӧдіс буквар да роч-коми кывкуд. Чукӧртліс фольклор. Да, медшӧрыс, висьталiс, мый коми кыв колӧ сӧвмӧдны да вӧдитчыны сыӧн быдлаын: и школаын, и гортын, и литератураын.

XIX нэмын коми му вылын пондіс ӧдйӧн паськавны тӧдӧмлун. Та вӧсна сэні олысь йӧз пырджык гӧгӧрвоисны асьнысӧ ӧти войтырӧн. Но асшӧрлун налӧн эз вӧв.

Весиг Роч империялӧн мупас вылын тайӧ муыс эз вӧв некыдзи торйӧдӧма. Комияслӧн оланiн вӧлі юкӧма Кардор (Архангельск), Вӧлӧгда да Перым губернияяс костын.

17 воын уна коми водзмӧстчысьлы Царь вын пӧрӧдӧмыс петкӧдчис медшӧр тшупӧдӧн войтыр асвежӧртӧм сӧвмӧдӧмын. Тима Вень бура видзӧдіс революция вӧчӧм вылӧ, кыдзи и сылӧн уджъёртъясыс. Чайтсис, мый революция восьтӧ туй асшӧрлун босьтӧмлань.

Сэки, февральскӧй революция бӧрын, Тима Вень шуис:

«Ӧні эм миян инӧд шусьыны зырянаӧн, а мунымӧс миянлысь — Зырляндияӧн! Ӧнсянь лоас мездлун став войтырлы, кодъяс олӧны Роч муын! Кутам восьсӧн сёрнитны, гижны да печатайтны ас ногӧн, повтӧг да яндысьтӧг!»

Революцияа 17 воын тайӧ кывсис кыдзи вӧт. А лыйлысян 37 воын, кор Чисталёвӧс арестуйтісны, — кыдзи мыж. Нӧшта ӧти «буржуазнӧй национализм» петкӧдлӧм.

Но Чисталёв эз вӧв ӧтнас ас кӧсйӧмъясын. Сыктывкарса дума февральскӧй революция бӧрын корліс Временнӧй правительствсӧ шуны найӧс «Зырянскӧй думаӧн». Сійӧ быттьӧ сёрнитіс став войтыр нимсяньыс, а эз сӧмын карсасянь.

Большевикъяс, веськӧдлыны пондӧм бӧрын, медводз мыдждӧдісны войтыр асшӧрлун сӧвмӧдӧмсӧ. Артмис Войтыръяслӧн делӧяс серти Народнӧй комиссариат. Сы пытшкын — Зыряна юкӧн, коді вермис видлавны коми войтыркӧд йитӧм юалӧмъяс.

Вӧчсисны йӧзкостса котыръяс. Пырджык кутісны корны асшӧрлун. Тима Вень пырис Коми комиссияӧ — котырӧ, коді вӧчис чужан кывъя небӧгъяс лӧсьӧдана да паськӧдана удж.

Но уджыс вӧлі эз сӧмын кывйын. Коми интеллигенция мӧвпаліс унджыктор йылысь — политикаӧ пырӧм йылысь, асшӧрлун йылысь.

Со мый революция бӧрын во мысти шуліс «Коми комиссияӧ» пырысь Чисталёвлӧн ӧти уджъёрт:

«Миянлы колӧ… юӧртны мунымлӧн асшӧрлун йылысь. Локтан кадӧ миянлы колӧ ас ичӧт парламент… Мед олас мездмӧм зыряна войтыр!»

Тима Вень лоис сійӧ мортӧн, кодi дасьтіс подув коми асшӧрлун лӧсьӧдӧмлы. Веськыда ас мӧвпъяс лӧсьӧдӧмӧ сійӧ эз босьтчы. Тайӧ уджсӧ ас вылас босьтіс мӧд морт.

***

Коми асшӧрлун лӧсьӧдан мӧвпъяссӧ дугӧдіс Гражданскӧй тыш. Сӧмын 1920 воын сёрни мутаслӧн асшӧрлун йылысь бара петіс водзӧ.

Сійӧс водзӧ нуӧдіс Дмитрий Батиев, Войтыръяслӧн делӧяс серти Народнӧй комиссариатлӧн Зыряна юкӧнӧн веськӧдлысь.

Сійӧ вӧлі на зэв том мортӧн. Сылы сӧмын на тырис 24 арӧс.

Некымын тӧлысьӧн Батиев вермис шедӧдны позянлун восьтны Зырянскӧй педагогическӧй институт, чукӧртіс Медводдза зыряна большевикъяслысь конференция да лэптіс юалӧм Коми асшӧрлун лӧсьӧдӧм йылысь.

Ӧні сылӧн мӧвпъясыс вермасны чайтчыны утопияӧн. Но сэки, медсясӧ том коммунистъяс костын, мӧвпавны ыджыда вӧлі эз сӧмын бур, но и тӧдчана. И Батиев мӧвпаліс ыджыда.

Сійӧ вӧзйис лӧсьӧдны Зыряна Советскӧй Социалистическӧй Республика — сизим пӧв ыджыдджык талунъя Коми Республика дорысь. Сэтчӧ пырисны и Войвыв Йиа океанлӧн діяс, и Выль Му.

Сійӧ кӧсйис лэдзны мутас йылысь журнал француз кыв вылын — сэки войтыркостса кыв вылын.

Весиг ас армияыс выль республикалӧн коліс лоны — Зырянскӧй.

Зыряна конференция вылын Батиев петкӧдчис юӧртӧмӧн, кӧні висьталіс став ассьыс мӧвпъяссӧ. Сылӧн мӧвпъяссӧ босьтісны — но эз ставнас.

Но Батиев эз сӧмын висьтась. Сійӧ нӧшта ветлӧдлӧма чиновникъяс да партияса уджалысьяс дорӧ. Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс налы, кодъясӧн вӧліны комияс, кутшӧм кывйӧн найӧ сёрнитӧны, мыйӧн торъялӧны мукӧд войвывса вужвойтыръясысь. Сійӧ кӧсйис вайӧдны мӧвп, мый сӧмын асшӧрлун — позянлун видзны коми войтырлысь озыр культурасӧ.

Некымын тӧлысь мысти Батиевлӧн петкӧдчӧм бӧрын Войтыръяслӧн делӧяс серти Народнӧй комиссариат вынсьӧдіс шуӧм: лӧсьӧдны Зыряна асшӧр обласьт.

Батиев эз сетчы. Сійӧ висьталiс: колӧ оз обласьт, а республика. Сталин, кодi сэки веськӧдліс Наркоматӧн, вӧлі зэв паныд.

Некымын тӧлысь мысти правительство юӧртіс Коми (Зыряна) асшӧр обласьт вӧчӧм йылысь.

Тайӧ кадсянь пондіс дженьыд, но тӧдчана кад коми войтырлӧн историяын — зырянизация. Обласьтлӧн официальнӧй кывйӧн лоис эз сӧмын роч, но и коми кыв.

Алфавит подув вылын, кодӧс лӧсьӧдіс Василий Молодцов, лэдзисны техническӧй да художественнӧй литература. Обласьтын гижӧда удж нуӧдісны Комиӧн. Велӧдісны комиӧн став велӧдчанінъясын.

36 воын асшӧр обласьт босьтіс республика статус. Но зырянизация уджсӧ регыдӧн дугӧдісны. И пондісны репрессияяс.

Уна туялысь, культура да политика уджалысь — тшӧтш и комияс пӧвстысь — вӧліны арестуйтӧмаӧсь. Мукӧдсӧ лыйлӧмаӧсь, мукӧдсӧ ыстӧмаӧсь лагеръясӧ. Зырянизациясӧ вежис выль колонизация. Ӧні эськӧ — лагер система пыр.

***

Кор сёрнитісны асшӧрлун йылысь, Дмитрий Батиев висьталiс: став коми вӧр-ва озырлунӧн колӧ веськӧдлыны сэтчӧс веськӧдланінъясӧн, а оз союзса.

Но «сталинскӧй» Конституция вынсьӧдӧм бӧрын ставыс лои гӧгӧрвоана. Вӧр-ва озырлунъяссӧ сетісны союзса правительстволы. Сэтчӧс веськӧдлысьяс эз вермыны наӧн вӧдитчыны.

«Му, сылӧн му увса озырлун, ва, вӧр, заводъяс, фабрикаяс, шахтаяc, рудникъяс <…> лоӧны канмулӧн эмбурӧн, мӧд ногӧн, став войтырлӧн озырлунӧн».

ССРС-лӧн Конституция 1936 во.

Шӧр нэмъясын кӧ канму вӧтлысис куяс бӧрся, ӧні — му увса озырлун бӧрся. Из шом, мусир, биару, асфальтит. Тайӧ озырлунъяссӧ тӧдлісны важӧн, но найӧс некод ёна эз судзӧд.

Ӧні натӧг эз позь нуӧдны индустриализация. Но медводдза воясӧ советӧн веськӧдлысьяслӧн эз вӧв ыджыд позянлун. Медводдза мирса тыш, революцияяс да Гражданскӧй тыш виртӧммӧдісны экономикасӧ.

Сэки Батиев мӧвпаліс: лӧсьӧдны Комиын концентрационнӧй лагер. Пукалысьяс кутасны пӧрӧдны вӧр да судзӧдны мусир. Мӧвпсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс кыссис 20-ӧд вояс помӧдз.

20-ӧд вояс помын Сталин босьтіс нин ас киас став вынсӧ. Сійӧ юӧртіс ӧддзӧдӧм индустриализация пондӧм йылысь. Промышленнӧй сӧвмӧмыс лоис канмулӧн медшӧр приоритетӧн.

Уджалысьяс мытшӧдыс вӧлі венӧма сідз, кыдзи водзджык вӧзйис Батиев. Совет правительство сетіс позянлун вӧдитчыны пукалысьясӧн кыдзи донтӧм уджалан вынӧн.

Медводдза экспедиция мусир судзӧдӧм вылӧ воис Комиӧ 29 воын. На пиын вӧліны ыстӧмаяс да пукалысьяс, а сідз жӧ сьӧм вылӧ уджалысьяс да дӧзьӧритысьяс. Тайӧ экспедицияыс чужис Уква-Печӧраса веськӧдан-уджӧдан лагер, либӧ, Ухтпечлаг.

10 воысь этшаджыкӧн лагерсӧ бырӧдісны, а сылысь уджсӧ юкисны мукӧд лагеръяс костын. Системаыс коли. Пукалысьяслӧн лыдыс Комиын пыр содiс Сталин кулӧмӧдз. Медыджыд лыдыс воліс нёльӧд миллион гӧгӧр.

Лагеръяс системаыс вӧлі НКВД улын, мӧд ногӧн, союзса канму веськӧдлӧм улын. Мырдӧдана удж лоис подулӧн Комиысь озырлун босьтӧмлы. Сьӧмыс, мый локтіс сыысь, видзсис союз видзӧдӧм серти.

Озырлун видзӧм йылысь, мый йылысь мӧвпаліс Дмитрий Батиев, сёрни эз мун.

Коми автономиялысь батьсӧ да лагер система мӧвпыштысьсӧ, Коми озырлунъяссӧ судзӧдӧм могысь, Дмитрий Батиевӧс, асьсӧ пуксӧдісны лагерӧ. Сійӧ куліс чужан му вылас — Ухтпечлагын.

Лагеръясын ас чужан Республика му вылын кулісны тшӧтш: выль коми гижӧд лӧсьӧдысь Василий Молодцов да нӧшта на Тима Вень.

Лагеръясын кулӧмаяслӧн стӧч лыдыс талунӧдз на тӧдтӧм.

***

Сталин дырйи «войтыръясӧс матыммӧдан удж» ним улын Комиын дугӧдісны «зырянизация». Ньжӧникӧн Коми кыв йӧз юръясын лои ковтӧмӧн. Кутшӧм уна коми овліс Роч империяын, висьтавны сьӧкыд: торъя мутас эз вӧв. Но асшӧр обласьт тэчиг дырйи 10 осыссьыс 9-ыс вӧліны комияс. Ыджыд Айму тыш пондӧм водзын, Комиӧ пукалысьясӧс ваялӧм бӧрын, тайӧ лыдыс чиніс: лои сідз, мый 10-ысь сӧмын 7 морт шуис асьсӧ комиӧн.

Колян нэм шӧрын нин сӧмын 10-ысь 3 морт, кодъяс олісны Республикаын, шулісны асьнысӧ вужвойтырӧн. 15 во сайын сэтшӧмыс вӧлі сӧмын 10-ысь 2. Мӧд ногӧн, 2 коми да 8 — абу коми.

Вужвойтырӧс рочьясӧн да мукӧд войтырӧн вежӧм мунӧ на талун. Чинӧ лыдыс йӧзлӧн, кодъяс тӧдӧны коми кыв. 2010 воын сэтшӧмыс республикаын вӧлі витӧд юкӧн гӧгӧр став войтыр лыддьысь.

Регионса веськӧдлысьяслӧн кыв дінӧ политикаыс абу ӧти визя. 11-ӧд восянь 17-ӧд воӧдз коми кыв велӧдӧмыс вӧлі коланаӧн школаын. А сэсся сійӧс бырӧдісны велӧдан программаысь. Кӧть ӧні коми кыв позьӧ босьтны велӧдны чужан либӧ каналан кывйӧн, этшаӧн тайӧ вӧчӧны.

***

90-ӧд воын Комиын вынсьӧдісны суверенитет йылысь декларация. Республика юӧртіс асьсӧ войтыр канмуӧн, аспӧлӧс гражданствоӧн да сэтчӧс индӧдъяслӧн федеральнӧй индӧдъяс водзын приоритетӧн.

Некымын во мысти Конституцияын индісны, мый вӧр-ва озырлун лоӧ республикалӧн, а коми войтыр — канлуныслӧн подулыс.

«Веськӧдлана вертикаль» ёнмӧдӧм 2000-ӧд воясӧ вайӧдіс автономия бырӧдӧмӧдз. Суверенитет йылысь декларация воштіс вынсӧ. Конституцияысь бырӧдісны коми гражданство йылысь да сылӧн индӧдъяс вын йылысь казьтывлӧмъяссӧ. Сёрӧнджык на дугӧдісны федерациякӧд веськӧдлӧм юкӧм йылысь сёрнитчӧмсӧ. Республикаӧн юралысьясӧс кутісны пуктыны Мӧскуасянь.

Россияын пуксьӧм практика серти, регионъяс оз вермыны асьныс видзны ас му увса озырлунсӧ. Унджык сьӧмыс, мый локтӧ сыысь, мунӧ федерация шӧринӧ. Кор 3 во сайын Комиын чукӧртісны триллион джын вот, сыысь Республикаын колис витӧд юкӧн.

Комияс оз лыддьысьны Россияса ичӧт лыда вужвойтырӧн, сы понда мый налӧн лыдыс 50 сюрсысь унджык. Налӧн инӧдъяс кыдзи войтырлӧн оз дорйысьны. Россия эз вынсьӧд вужвойтыръяслӧн инӧдъяс йылысь некутшӧм войтыркостса конвенция. Ӧнія роч правительстволӧн туй вылӧ видзӧмӧн, виччысьны сэтшӧм индӧдъяс пыртӧмсӧ, тыдалӧ, оз ков.

Нэмъяс чӧж Коми му колонизируйтӧмыс вайӧдіс сыӧдз, мый талун Коми Республика збыль вылӧ суверенитеттӧм.

Официальнӧя, Россия — тайӧ федерация. Сыӧ пырысь регионъяслы коліс эськӧ кутны кутшӧмкӧ асшӧрлунӧн. Збыль вылын, канму енджыка унитарнӧй канму кодь. Став шуӧмыс вынсьӧдчӧ сӧмын канкарын, а сэсся лэдзсьӧ регионъясӧ. Нектшӧм Коми Республикалӧн асшӧрлун йылысь сёрни оз мун. Республикалӧн вӧр-ва озырлун, збыльвылас, сылы оз судзсьы.

Коми войтырлӧн аспӧлӧслуныс бырӧ. Коми кывлы бырӧмӧдз матын.